प्राकृतिक सुन्दरताले सुशोभित यस क्षेत्रलाई
डडेल्धुरा नामाकरण गर्नु पहिले वागरकोट-वाघको गूफा), तल्लो खलंगा, मल्लो खलंगा, श्वार खलंगा आदि नामले पूकारिन्थ्यो । डडेल्धुरा नामाकरण कहिले देखि गरियो भन्ने ऐतिहासिक प्रमाण नपाईएता पनि यसको नाम डडेल्धुरा कसरी रहन गयो भन्ने सम्बन्धमा विभिन्न किंवदन्तीहरु पाईन्छन । यस सर्न्दर्भमा यस जिल्लाको नाम यस्को भौगोलिक वनावटको -अग्ला अग्ला पहाडी श्रृंखला) आधारमा गरिएको हो भन्ने भनाई केही व्यक्तिहरुको रहेको छ । यहाको स्थानीय भाषामा मेरुदण्डलाई डडाल्नो र अग्लो चूचूरोलाई धूरो भनिने हुझ्दा डडाल्नु जस्तो धुराबाट कालान्तरमा अपभ्रंश भई जनज्रि्रोमा डडेल्धुरा भनिन थालिएको हो । यस जिल्लामा रहेका दलिन जस्ता डाडाकंडा, घना जंगल र जा८ो भएको कार०ाले डडेल्धुरा नाम रहन गएको भन्ने अर्को भनाई पनि रहेको ५ ।
डडेल्धुराको नामाकर०ाबारे अर्काथरी मतालम्बीहरुका अनुसार नेपाल एकीकर०ा पर्ूव यस जिल्लाको नाम कतै उल्लेख भएको पाइदैन । त्यस समयमा हाल सदरमुकाम रहेको तल्लो क्षेत्र खलéालाई प्रशासनिक इकाई कायम गरिएको थियो । तत्कालिन प्रशासनको मुख्य दायित्व शान्ति सुरक्षा कायम गर्नु रहेकोले अन्यायीहरुलाई द०८ दिने ७ाउझ् पनि यही प्रशासनबा६ हुने गर्दथ्यो । एकीकर०ा प५ ियस क्षेत्रका स्थानीय बासिन्दाहरुले व्यापक व्रि्रोह गरेका थिए । द०८ दिने ७ाउझ्को आकार धुरा जस्तो भएकोले द०८ालधुरा भन्ने गर्दा गर्दै जनज्रि्रोबा६ डडेल्धुरा नामाकर०ा भएको हो भन्ने जनविश्व्ाास ५ । नेपालको नक्सामा पश्चिम पट्टीको किनारमा देखिने डडेल्धुरा जिल्ला सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको माहाकाली अञ्चलमा पर्द५ ।
द्द.ज्ञ.द्द प्रशासकीय विभाजन
डडेल्धुरा जिल्ला अमरग९ी नगरपालिकाको काझ्८े भन्ने गाउझ्मा रहेको ८ो६ी गा८बा६ ८ो६ीको नाम रहन गयो । सोही ८ो६ीको नामबा६ बैत८ी, डडेल्धुरा र ८ो६ीका बासिन्दाहरुलाई ८ो६्याल भनिन्५ । यस क्षेत्रको रान्यको राजधानी पहिले र०ाथम्पको६ -अजयमेरु को६मा) र प५ िदिपायलमा रहेको थियो । त्यहाझ्बा६ सञ्चालन हुने कत्युरबंशी रैका राज्यले ८ो६ी, डडेल्धुरा, बैत८ी, दार्चुलाको प्रशासन चलाउझ्दा थिए । अमरग९ी किल्लाको नियन्त्र०ामा माहाकाली पारी पनि विभिन्न किल्लाहरु थिए । वि.सं. ज्ञडठण् तिर चौतरिया पुष्कर शाहले ८ो६ीको प्रसि४ शैलेश्वरी देवीको नामबा६ शैलेश्वरी वरीपरी सिलग९ी नामको बस्ती बसाउन शुरु गरेका थिए तर संयोगले बस्ती बसाल्ने कार्य शुरु भएकै अवस्था भित्र नेपाल राज्यले माहाकाली पारीको क्षेत्र गुमाउनु परेको कार०ाले तत्कालिन प्रशासक पुष्कर शाहले डडेल्धुरा सामरीक महत्वमा कमी आएको देखि अमरग९ीबा६ ८ो६ी गौ८ालाई वि.सं. ज्ञडडद्ध तिर सिलग९ीमा सारी सदरमुकाम बनाए ।
शीतकालमा डडेल्धुराको ८ाझ्८ाबनमा सदरमुकाम सारेको देखिन्५ । यसै प्रसéमा काजी अभिमान सिंह बस्नेतलाई ८ाझ्८ाबन दरबारमा आफैले पालेको बा३ले मारेको थियो । यसै क्रममा वि.सं. ज्ञढघछ मा हालको डडेल्धुरा, बैत८ी र दार्चुलालाई ८ो६ी गौ८ाबा६ अलग्याएर वि.सं. ज्ञढद्धछ मा बैत८ी गौ८ाको रुपमा नयाझ्प्रशासनिक इकाई ग७न गरियो । वि.सं. ज्ञढठद्ध मा अमरग९ीमा सदरमुकाम रहने गरी बैत८ी गौ८का तल्लो स्वरा८का ज्ञघ गा.वि.स. सहितकोडडेल्धुरा गौ८ा स्थापित गरियो । यस ८ो६ी राज्यको डडेल्धुरा जिल्लालाई कत्युरबंशी रैका राजा नाग मल्लले -ज्ञघण्ट-ज्ञघघघ) निम्न अनुसारका आ७ गर्खामा विभाजन गरेका थिए ।
तालिका द्द.ज्ञ.द्द.ज्ञ नाग मल्लले डडेल्धुरा जिल्लालाइ ज्ञघण्ट-ज्ञघघघ मा गरेको गर्खा विभाजन
क्र.स. गर्खा ओग६ेको क्षेत्र
ज्ञ ५ हालका सहश्रलिé, भूमिराज, उग्रतारा, खलéा, ८ो६ी ३६ाल र बगरको६ ।
द्द ग८ नवदर्ुगा, बेलापुर, को६ेली, म०ािलेक गा.वि.स.हरु ।
घ पश्या कैलपालमा०८ौं, मष्६ामा०८ौं, ग०ोशपुर, अस्रि्राम गा.वि.स. हरु ।
द्ध लुलान जोगबु८ा, आलिताल, गाङ्खेत आदि क्षेत्र ।
छ रुपाल हालका रुपाल र शिर्षगा.वि.स. हरु ।
ट बोक६ा हालको भागेश्वर गा.वि.स. ।
ठ पिपलको६ हालका चिपुर र देवलदिव्यपुर गा.वि.स. हरु ।
ड भुत्यु हालका समैजी, अजयमेरु र भद्रपुर गा.वि.स. हरु ।
नेपाल एकिकर०ा पश्चात पनि कायमै रहन गएका यी गर्खामा तत्कालिन शासकहरुले गर्खाको जिम्मा रजवारको पदबा६ विभूषित गरी एक व्यक्तिलाई ज्ञ गर्खाको जिम्मेवारी दिईएको थियो । तिनीहरुको काम आ-आफ्नो गर्खाको सिर्ती उर्७ाई राज्य कोषमा दाखिल गर्नु र राज्यको लागि आवश्यक परेको बेला क६क -सेना) उपलब्ध गराउनु रहेको थियो । रजवारहरु ७कुरी वा क्षेत्री जातीका हुन्थे ।
रा०ााकालमा गर्खा विभाजन कायमै भएता पनि जन३नत्व वृद्विले गर्दा गर्खाभित्र उपगर्खा कायम गरी जिम्मावाल र मुखियाहरु समेत नियुक्त गरिए । तिनीहरुको काम सरकारी आदेश र निर्देशन जनतासम्म पुर्याउनु थियो । वि.सं. द्दण्ण्ढ सालको नेपाल सरकारको ग्राम पञ्चायत ग७न गर्ने निर्०र्ाापश्चात निम्न ग्राम पञ्चायत ग७न गरिएका थिए ।
तालिका द्द.ज्ञ.द्द.द्द वि.सं. द्दण्ण्ढ सालको नेपाल सरकारको ग्राम पञ्चायत अनुसार डडेल्धुरा जिल्लालाइ गरेको विभाजन
क्र.स. ग्राम पञ्चायत ओग६ेको क्षेत्र
ज्ञ उग्रतारा पोखरा सहश्रलिé, भूमिराज, उग्रतारा, खलéा, ३६ाल८ो६ी र बगरको६ ।
द्द रोल्ली अजयमेरु भागेश्वर, रुपाल, देवलदिव्यपुर, चिपुर, भद्रपुर, समैजी, आलिताल, शिर्ष जोगबु८ा ।
घ रुवाखोला अस्रि्राम, गाङ्खेत, ग०ोशपुर, मष्६ामा०८ौं, कैलपालमा०८ौं ।
द्ध खुनी को६ेली, म०ािलेक, बेलापुर र नवदर्ुगा
वि.सं. द्दण्ज्ञछ सालको आम निर्वाचनमा हालको बैत८ी जिल्लाको तल्लो स्वरा८ क्षेत्र यसमा गाभी निर्वाचन क्षेत्र कायम गरिएको थियो । वि.सं. द्दण्ज्ञढ सालमा ग्राम पञ्चायत कायम भई जिल्लाको विकासलाई अगा८ िब९ाउने उ२ेश्यले यस जिल्लालाई र्ढर् इलाकामा विभाजन गरिएको थियो ।
तालिका द्द.ज्ञ.द्द.घ वि.सं. द्दण्ज्ञढ सालमा ग्राम पञ्चायत अनुसार डडेल्धुरा जिल्लालाइ गरेको विभाजनर्
इलाका ओग६ेको क्षेत्र
ज्ञ. अमरग९ी नगरपालिका द्ध, छ, ड, ढ, ज्ञण्, ज्ञज्ञ वार्८हरु
द्द. म०ािलेक, को६ेली र अमरग९ी नगरपालिकाका ट र ठ नं. वार्८हरु
घ. मष्६ामा०८ौं, नवदर्ुगा र बेलापुर
द्ध. अस्रि्राम, ग०ोशपुर र कैलपालमा०८ौं
छ. अमरग९ी नगरपालिकाका ज्ञ, द्द र घ वार्८हरु र गाङ्खेत गा.वि.स.
ट. रुपाल, भागेश्वर र बगरको६ गा.वि.स.हरु
ठ. शिर्ष जोगबु८ा र आलिताल गा.वि.स.हरु
ड. देवलदिव्यपुर र चिपुर गा.वि.स.हरु
ढ. समैजी, अजयमेरु र भद्रपुर गा.वि.स.हरु
श्रोतः जि.वि.स. ८८ेल्धुरा
तालिका द्द.ज्ञ.द्द.द्ध वि.सं. द्दण्घठ सालमा डडेल्धुरा जिल्लालाइ गरेको राजनितिक विभाजन
क्र.स. ग्ा.व.सि./न.पा. को नाम क्षेत्रफल र्-वर्ग किमि) सदरमुकाम सम्मको दुरी -कोषमा)
ज्ञ अमरग८ी न.पा. ज्ञटढ.ज्ञठ ण्
द्द अजयमेरु घछ.द्दछ छ
घ आलिताल ज्ञछद्द.घछ ज्ञछ
द्ध अस्रि्राम ठठ.द्धण् छ
छ बगरको६ ठण्.ण्ड द्ध.छ
ट ब्ोलापुर ठछ.घछ ढ
ठ भद्रपुर ज्ञट.ण्ट ट
ड भागेश्वर द्धज्ञ.द्दघ ढ
ढ चिपुर द्दद्द.द्दछ ट
ज्ञण् देवल द्धट.ज्ञठ ज्ञण्
ज्ञज्ञ ग०ोशपुर ज्ञद्द.टट ट.छ
ज्ञद्द गाङ्खेत ज्ञद्दढ.घढ ज्ञघ
ज्ञघ जोगब८ा द्दछण्.ठण् द्दज्ञ
ज्ञद्ध कैलपालमा०८ौ घछ.ण्ट ढ
ज्ञछ को६ेली घज्ञ.छण् छ
ज्ञट म०ािलेक द्दण्.द्दड ट
ज्ञठ मष्६ामा०८ौं ज्ञठ.ठद्द ठ.छ
ज्ञड नवदर्ुगा ज्ञघ.ज्ञढ ठ
ज्ञढ रुपाल ज्ञज्ञछ.ढघ ज्ञद्ध
द्दण् समैजी द्दढ.डढ छ
द्दज्ञ शिर्षज्ञठट.ज्ञठ द्दघ
जम्मा ज्ञछघड.ण्ण्
नेपाललाई ठछ व६ा जिल्लाहरुमा विभाजित गर्नु पर्ूव डडेल्धुरा ८ो६ी जिल्लाको प्रशासनिक नियन्त्र०ामा रहेको थियो । विक्रम सम्बत् ज्ञढठद्ध मा यो ५ुट्टै प्रशासकीय जिल्लाको रुपमा थियो । वि.सं. द्दण्घठ साल अगा८ िपश्चिमाञ्चलका द्दद्ध जिल्ला मध्येे ज्ञ जिल्लाको रुपमा रहेको डडेल्धुरा हाल सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अर्न्तर्गत महाकाली अञ्चलको द्ध जिल्ला मध्ये एउ६ा हो । हाल यस जिल्लालाई ज्ञ संसदिय निर्वाचन क्षेत्र, ढ इलाका संख्या, ज्ञ नगरपालीका र द्दण् गा.वि.स. मा विभाजन गरिएको ५ ।
द्द.द्द भौगोलिक अवस्था
द्द.द्द.ज्ञ अवस्थिति
हाल सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको महाकाली अञ्चलमा पर्ने ८८ेलधुरा जिल्ला पर्ूवमा डण्.ज्ञद्दड्ढ देखि डण्.द्धठड्ढ देशान्तर र उत्तरमा द्दड.छढड्ढ देखि द्दढ.द्दटड्ढ अक्षांस को विचमा फैलिएकोे ५ । यसको पर्ूवमा ८ो६ी, उत्तरमा बैत८ी, दक्षि०ामा कञ्चनपुर र कैलाली जिल्ला र पश्चिममा भारतको उत्तराञ्चल प्रान्त पर्द५ । समुद्र सतहबा६ द्धघद्द मि६र देखि द्दटघढ मि६र सम्मको उचाईमा अवस्थित यस जिल्लाको क्षेत्रफल ज्ञछघठ वर्ग कि.मी. ५ ।
द्द.द्द.द्द प्राकृतिक वनाव६
जिल्लाको पर्ूव सिमानामा सेती नदी, पश्चिम सिमानामा माहाकाली नदी र त्यसका सहायक खोलाहरुले बनाएका केही समथर भूभाग र चुरे पहा८ बाहेक अन्य सबै पहा८ी तथा भित्री मधेश मा पर्ने यस जिल्लालाई प्राकृतिक वनाव६कोे आधारमा घ भागमा बा८्न सकिन्५ ।
ज्ञ. भित्री मधेश द्द. मध्य पहा८ी प्रदेश घ. लेकाली प्रदेश
भित्री मधेश ः यस प्रदेशमा द्धटद्द मि६र देखि अन्दाजी ज्ञद्दण्ण् मि६रसम्मको क्षेत्र र नदी खोलाहरुबा६ निर्मित समथर भू-भागहरु पर्द५न् । यस प्रदेशको क्षेत्रफल द्धद्दण्डछ हेक्६र रहेको ५ । बषर्ातको समयमा बर्षोनी बा९ीले बगाएर ल्याएको पाझ्गो मा६ोले पुरिएर बनेको हुझ्दा यहाझ्को मा६ो उर्वरायुक्त ५ । कमजोर भौगर्भिक वनाव६ -सुख्खा ९ुéा, कंक८, बालुवा) को कार०ाले गर्दा अधिक बषर्ा भएको समयमा यहाझ् भू-क्षय र पहिरो एवं नदी क६ानले गर्दा कैयौं हेक्६र जमीनको मलिलो मा६ो बगाउने गर्द५ । यस क्षेत्रमा सिंचाईको व्यवस्था राम्रो किसिमको ५ । यहाझ् गर्मी मौसममा ज्यादै गर्मी र हिउझ्द महिनामा सामान्य जा८ो हुने गर्द५ । खाद्यान्न बाली र फलफूल खेतीको दृष्६िले यो क्षेत्र जिल्लाको ज्यादै महत्वपर्ू०ा मानिन्५ जसले डडेल्धुराको घठ प्रतिशत खाद्यान्न आपर्ूर्ति गर्ने गर्द५ । यस क्षेत्रमा हिउझ्दे बाली गहुझ्ं, दलहन आदि र बर्षोबालीमा धान, मकै, कोदो मूख्य रहेका ५न् । फलफूलहरुमा केरा, आझ्प, लिची, भुझ्इक६हर, मेवा आदि पाइन्५न् । यहाझ् सदाबहार बो६ विरुवाहरु पाईन्५न् जस्तै साल, सिसम आदि । यस प्रदेशको जंगल आर्थिक दृष्६िको०ाले ज्यादै महत्वपर्ू०ा मानिन्५ ।
मध्य पहा८ी प्रदेश ः ज्ञद्दण्ण् मि६र देखि द्दण्ण्ण् मि६रसम्म फैलिएको भू-भागलाई मध्य पहा८ी प्रदेश भनिन्५ । जिल्लाको कूल क्षेत्रफलको डढछटछ हेक्६र जमीन यस प्रदेशमा पर्द५ । शितल हावापानी र स्वास्थ्यका दृष्६िको०ाले राम्रो भएका कार०ाले यस प्रदेशमा जिल्लाको कूल जनसंख्याको टछ प्रतिशत मानिस बसोबास गर्द५न् । यस प्रदेशको उच्च भाग ३ना जंगलले ९ाकिएको र वन-पैदावारको सहज उपलब्धताको कार०ाले गर्दा यो प्रदेशको कुल जनसंख्याको ड प्रतिशत मानिस वन पर््रवर्४न तथा यस बा६ प्राप्त गर्न सकिने आय आर्जनका कार्य सझ्ग सम्बन्धित ५न् । यस प्रदेशको होचा भागहरुमा खेतीयोग्य जमीन प्रशस्त मात्रामा ५ । जिल्लाको सदरमुकाम अमरग९ी नगरपालिका पनि यसै प्रदेशभित्र रहेको ५ । यस क्षेत्रका प्रमुख कृषि बालीहरुमा, बषर्ायाममा भ६मास, बेमौसमी तरकारी, धान, मकै तथा जा८ो याममा गहुझ् हुन । उच्च भू-भागमा हिझ्उ पर्ने हुदा हिझ्उदमा अत्यधिक जा८ो हुने गर्द५ ।
लेकाली प्रदेशः द्दण्ण्ण् मि६र भन्दा माथि फैलिएको उत्तर तथा पर्ूव सिमानामा पर्ने यस जिल्लाको भू-भागलाई लेकाली प्रदेश भनिन्५ । यस प्रदेशमा द्दद्दज्ञछण् हेक्६र भू-भाग पर्द५ । हिझ्उद लामो र हिझ्उ पर्ने हुदा हावापानी ज्यादै चिसो हुन्५ । ३न३स्या, चोर, गन्याप, तेल्या, काफल लेकहरु र ३०६ेश्वरको केही भाग, स्वाउखर्क, धुरा आदि यो प्रदेशका प्रख्यात लेकहरु हुन । उत्तर पर्ूवमा बैत८ी र ८ो६ी जिल्लाको सीमानामा रहेका ३०६ेश्वर र ३न३स्या लेकको उचाई क्रमशः द्दछज्ञड र द्दघण्द्द मि६र ५ । द्दटघढ मि६र अग्लो रमशिला यस जिल्लाको सबैभन्दा अग्लो चुचुरो हो । प्रायः सबै लेकमा हिउझ्दमा हिउझ् पर्ने गर्५ । बस्तीहरु निकै पातलो हुनाको साथै होचा भागहरुमा सिमित ५न् । भीमदत्त राजमार्गको निर्मा०ा लेकाली भागहरुलाई का६ेर गरिएको ५ ।
द्द.द्द.घ हावापानी
डडेल्धुरा जिल्ला समुद्री सतह बा६ द्धघद्द मि६र देखि लिएर महाभारत श्रे०ाीको द्दटघढ मि६र उचाई सम्म फैलिएकोले यस क्षेत्रमा उष्०ा देखि लेकाली सम्मको हावापानीमा पाईन्५ । धरातलिय स्वरुप अनुसार यहाको हावापानी लाई मुख्य घ भागमा वा८्न सकिन्५ ।
उष्०ा हावापानीः यो जिल्लाको भित्री मदेश, नदी तथा खोला द्वारा निर्मित समथल भू- भागहरु जस्तै ः भागेस्वर, रुपाल, शिर्ष जोगवु९ा, आलीताल, सकायल लगायत डण्ण् मि६र उचाई सम्ममा यस किसिमको हावापानी पाइन्५ ।
समशितोष्०ा हावापानीः यस जिल्लाको डण्ण् देखि द्दण्ण्ण् मि६र सम्म उचाई भएकोे पहा८ी भू-भागमा, जस्तै अमरग९ी न.पा., देवल दिव्यपुर, वगरको६, भद्रपुर, ग०ोशपुरको माथिल्लो भाग र अन्य यस्तै उचाई भएका भागहरुमा यस किसिमको हावापानी पाईन्५ ।
शितोष्०ा हावापानीः समुद्री सतहवा६ द्दण्ण्ण् मि.देखि द्दटघढ मि. सम्मका उचाई भएका भागहरुमा शितोष्०ा हावापानी पाइन्५ । यस भेकमा जा८ो मौसममा हिउझ् पर्ने गर्द५ । गर्मी याममा अधिकांस समय यो क्षेत्र कुहिरो र हुस्सुले ९ाकेको हुन्५ । ब९ िजा८ो र असमान धरातलिय ९चगननभम तयउयनचबउजथ० स्वरुपको कार०ाले यो क्षेत्र लगभग मानव बस्ति रहित ५ ।
तालिका द्द.घ मासिक तापक्रम र बषर्ाको विवर०ा
महिना अधिकतम तापक्रम न्यूनतम तापक्रम बषर्ा मि.मि.
जनवरी ज्ञढ.द्द द्ध.ज्ञ ण्
फेबु्रअरी ज्ञछ.छ द्ध.ट ज्ञण्ज्ञ
मार्च ज्ञढ.ट ठ.ढ ज्ञद्धढ
अप्रिल द्दछ.ज्ञ ज्ञघ.द्ध ठद्ध र्
मई द्दछ.द्ध ज्ञद्ध.घ डघ
जून द्दट.ड ज्ञठ.ण् द्दछद्ध
जुलाई द्दछ.घ ज्ञठ.ठ घडघ
अगस्त द्दछ.घ ज्ञठ.ड घज्ञण्
सेप्टेम्बर द्दछ.ट ज्ञछ.छ द्दडद्द
अक्टुबर द्दघ.ढ ज्ञज्ञ.ड घघ
नोभेम्बर द्दण्.ज्ञ ठ.छ ण्
डिसेम्बर ज्ञड.घ छ.द्ध ण्
म्ज्ः द्दण्ण्ड
द्द.द्द.द्ध नदीनाला
सेती र माहाकाली यो जिल्लाका प्रमुख नदीहरु हुन । यो जिल्ला भित्र बहने सेतीका सहायक खोलाहरुमा चामा गा८, भुङरा खोला, सकायल गा८ र खोची गा८ मूख्य हुन । रंगुन खोला, साधनी खोला, ८ो६ेली गा८, र८ुवा खोला, रुपाली गा८, शिर्षगा८, पुन्तुरा गा८, आदी माहाकाली नदीका सहायक खोलाहरु हुन । माहाकाली नदीका अधिकांश खोलाहरु उत्तरपर्ूर्वी कुनाबा६ पश्चिमतिर बगेर गएका ५न् भने सेतीका सहायक खोलाहरु उत्तर बा६ दक्षि०ा तर्फबगेका ५न् । तालहरुमा आलीताल र वो८ापाथी रहेका ५न भने झरनाहरुमा रुपाल रसाइलको झरना र गांखेतको कुम८गाउझ् झरना उल्लेखनिय ५न् ।
माहाकाली नदी ः तिब्बतीय हिम क्षेत्रबा६ उत्पति हुनुका साथै चौलानी, रामगंगा, धौलीगंगा जस्ता प्रशस्त सहायक नदीहरु मिश्रति यो नदी जिल्लाको सबभन्दा ७ूलो नदी हो । यो नदी देशको पश्चिम सिमानाको रुपमा रुपाल, शिर्षर जोगबु८ा गा.वि.स. हुदै बहेको ५ । यो नदीको पाहा८ी भागमा वहाब अत्यन्तै तीब्र भएको हझ्ुदा नदीको किनारी भाग क६ान भई ७ाउझ् ७ाउझ्मा अति क्षति पुर्याएको ५ । यसको रोकथाम गर्न नेपाल सरकार जलश्रेात मन्त्रालय, जिल्ला सिंचाई कार्यालयले बर्षौ देखि लाखौं बजे६ खर्च गरिरहेको ५ । साथै ७ाउझ् ७ाउझ्मा गल्५ी नियन्त्र०ा गर्ने कार्य समेत गर्दै५ । बं३ा६, सिसमजाल आदि ७ाउझ्मा नदी तर्न ३ा६हरु निर्मा०ा गरिएका ५न् जहा ८ुéाको प्रयोग गरिन्५ ।
सेती नदी ः जिल्लाको पर्ूर्वी सिमानामा पर्ने बेलापुर गा.वि.स.कोे पर्ूर्वी९ालबा६ बग्ने यो सेती नदीले बझाङ, ८ो६ी र ८८ेल्धुरा जिल्लाको पनि सिमानाको काम गरेको ५ । कालंगा नदी, बाउलीगा८, चमागा८, र८ुवाखोला आदि यसका सहायक नदीहरु हुन । यो नदी ८८ेल्धुरा जिल्लाको देास्रो ७ूलो नदी हो । जिल्लामा यस नदीले ९ाकेको दुरी लगभग ज्ञड.टद्द किलोमि६र रहेको ५ । यो नदी प्रवाहित क्षेत्रमा बषर्ा याममा नदी क६ान त्रि्र हुने हुझ्दा भूक्षय ब९ िहुने गर्द५ । यो नदीमा ८ुéाबा६ तर्ने ३ा६हरु निर्मा०ा गरिएका ५न् । नदीको विभिन्न स्थानमा झोलुéे पुलहरु सञ्चालित ५न् ।
रंगुन खोला ः जिल्लाको दक्षि०ामा पर्ने महाभारत र चुरे श्रृङ्खलाहरुबा६ दक्षि०ाी ९ाल भई भित्री मधेसको मध्य भागबा६ बगेको यो खोला परशुराम नजिकै पुगी माहाकाली नदीमा मिसिन्५ । यसका सहायक खोलाहरुमा पुन्तुरा, कलिना, सुनखोला, कोलखान खोला आदि पर्द५न् । बषर्ायाममा यस खोलामा बा९ी आउने हुझ्दा यसले आलिताल, शिर्षर जोगबु९ाको केही भागमा निकै क्षती पुर्याएको ५ । सिमलखेत, क६ाल, परिगाउझ्, लाल९ुéा, आदि भागहरुमा यो कार्य रेाकथाम गर्न नेपाल सरकार र विभिन्न दातृ संस्थाहरुको सहयोगमा रंगुन खोला नदी नियन्त्र०ा प्याकेज लागु हुदै आएता पनि नदी क६ान र भूक्षय निय०त्र०ा हुन सकेको ५ैन । आर्थिक बर्षद्दण्टठ/टड देखि रंगुन नदी नियन्त्र०ाका लागि तयार भएको गुरु योजना जिल्ला भू-संरक्ष०ा कार्यालय मार्फ कार्यान्वयनमा ल्याउन विशेष पहल गरिएको ५ । यस नदी किनारमा बलौ६े बगरद्वारा निर्मित खेतीयोग्य फाझ्६हरु ५न् । यस खोलाकोे बहाव दुरी लगभग द्दद्ध.द्धद्ध कि.मी. ५ ।
८ो६ेलीगा८ ः जिल्लाको सदरमुकाम महाभारत श्रृङ्खलाहरुबा६ पश्चिम ९ाल भएको यो गा८ बगरको६ र भागेश्वरको मध्य सीमा हझ्ुदै बगेको ५ । चिपुरमा दोगा८ र सोरनायगा८ खोला मिलेप५ ियसलाई ७ूली गा८ भनिन्५ । यो गा८ रुपाल गा.वि.स.को भैरवगा८ ३ा६मा माहाकाली नदीमा मिसिन्५ । सिरा८ी गा८, नानीगा८, धित्त८ी खोला, खरानीखेाला, मरमखोला आदि यसका सहायक खोलाहरु हुन् । बषर्ायाममा यस खोलामा ७ूलो बा९ी आउझ्ने हझ्ुदा ७ाउझ् ७ाउझ्मा क्षती पुर्याउ५ । विभिन्न ७ाउझ्हरुमा यस खोलाले बनाएका फाझ्६हरु खेतीका लागि महत्वपर्ू०ा ५न् । यसको किनारमा बलैा६े बगरहरु ५न् । जिल्लामा यस खोलाकोे बहाव दुरी लगभग द्दज्ञ.डठ कि.मि. ५ ।
र८ुवा खोला ः महाभारत श्रृङ्खलाबा६ पर्ूव भई यो खोला अस्रि्राम, अमरग९ीपालिका, ग०ोशपुर, नवदर्ुगा, मष्६ामा०८ौं र कैलपालमा०८ौं गा.वि.स. हरुको सीमानाबा६ बगेको ५ । तिला८ी गा८, रुवाखोला गा८, सकायल गा८ आदि यसका सहायक खोलाहरु हुन । यसमा कोइराल खोला मिलेप५ ियसलाई कोरालखोला भनिन्५ । यो गा८ ८ो६ी जिल्लाको गंगनान भन्ने ३ा६मा गएर सेती नदीसझ्ग मिसिन्५ । बषर्ायाममा यस खोलामा ७ूलो बा९ी आउने हुझ्दा ७ाउझ् ७ाउझ्मा क्षति पुर्याउने गर्द५ । सकायल लगायत विभिन्न ७ाउझ्हरुमा यस खोलाले बनाएका फाझ्६हरु खेतीका लागि महत्वपर्ू०ा ५न् । यसको किनारमा बलौ६े बगरहरु ५न । जिल्लामा यस खोलाकोे बहाव दुरी लगभग ज्ञट.छठ कि.मि. ५ ।
पन्तुरा गा८ ः जिल्लाको दक्षि०ामा पर्ने चुरे श्रृङ्खलाबा६ दक्षि०ा पश्चिम ९ाल हुझ्दै भित्री मधेसको मध्यभागबा६ यो नदी बगेको ५ । जोगबु८ा गा.वि.स. को सि४नाथमा अर्को ७ूलो रंगुन खोला मिलेप५ ियसले ७ूलो रुप लिन्५ । भित्री मधेशका विभिन्न ७ाउझ्हरुमा यस खोलाले बनाएका फाझ्६हरु खेतीका लागि महत्वपर्ू०ा ५न् । यस खोलाकोे बहाव दुरी लगभग ज्ञड.टद्द कि.मि. ५ ।
रुपाली गा८ ः महाभारत श्रृङ्खलाहरुबा६ सिधा पश्चिमी ९ाल हुदै बगेको यो गा८ले रुपाल गा.वि.स. लाई दर्ुइ भागमा विभाजन गरेको ५ । नानीगा८ र ७ूलोखोला मिलेप५ ियसलाई रुद्रावती भनिन्५ । यो गा८ सांउनीय ३ा६मा पुगेर माहाकाली नदीमा मिसिन्५ । यस खोलाकोे बहाव दुरी लगभग ज्ञठ.टद्द कि.मी. ५ । यो गा८बा६ नेपाल सरकार र विश्व बैंकको संयुक्त सहयोगमा रुपालीगा८ सानो जलविद्युत आयोजनाको निर्मा०ा गरिएको ५ । यस आयोजनाबा६ घछण् हेक्६र जमीनमा सिंचाई र ज्ञण्ण् किलोवा६ विद्युत उत्पादन गरिएको ५ ।
द्द.द्द.छ ताल र प्राकृतिक स्थलहरु
यहाका तालहरुमा आलिताल र वो८ापाथीताल एवं झरनाहरुमा रुपालको र्साईलको झरना, गाङ्खेतको कुम८ गा८ झरना र अ.न.पा. वार्८ नं. ढ को झरना उल्लेखनीय ५न । यस जिल्लामा अनगिन्ती सुन्दर ५ाझ्गाहरु ५न । यिनीहरुको संरक्ष०ा र सर्म्बर्४न गर्न सकिएमा जिल्लाको पर्य६नहरुका लागि आकर्षाको थलो बनाउन सकिने सम्भावना रहेको ५
आलिताल ः बु८र जोगबु८ा स८कबा६ करीब ज्ञछ कि.मी. ६ा९ा आलिताल गा.वि.स. वार्८ नं. द्ध मा पर्द५ । यो ज्ञघ हजार वर्गमि६र क्षेत्रमा फैलिएको ५ । यहां क्रि८ा गर्ने मा५ाहरु आकाशमा बादल लागेपनि बाहिर निस्कने गर्द५न् । बस्ती भन्दा ६ा९ा रहेको यस ताल प्रकृति सौर्न्दर्यताले भरिएको ५ । यहाझ् बर्षोनी मेला लाग्ने गर्द५ । यस तालको गहिर्राई हालसम्म नापिएको ५ैन । नाप जाझ्च गर्न वा वरिपरी ३ुम्न हुझ्दैन भन्ने भनाई समेत रहेको ५ ।
पोखरा गुफा सुरुé ः अमरग९ी नगरपालिका व८ा नं. ठ मा ८८ेल्धुरा बैत८ी राजमार्गको नजिकै यो गुफा ५ । लगभग ज्ञण् मि६र गोलाईको ४ार भएको यस गुफा कति ७ूलो ५ भन्न सकिन्न तर बीचबा६ बा६ाहरु फा६ेर जाने र उग्रताराका ग०ाहरु यसै गुफाद्वारा भूमीराज र शमशान३ा६ तथा सल्लेश्वर महादेव स्थान पुग्ने गरेको किम्बदन्ती ५ । यसको ४ारमा हाल लिपपोत गरेर पूजाआजा गर्ने गरेका ५न् । यो प्राचीन सुरुé मार्गको रुपमा बनेको हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्५ । यस स्थानलाई खोजी भएमा पर्य६कहरुको आकर्षाको लागि एक अत्यन्त राम्रो सम्भावनाको विकास गर्न सकिन्५ ।
माथि उल्लेखित स्थान बाहेक यस जिल्लामा पिपलको६ ताल -जोगबु८ा द्ध), साइलको झरना -रुपाल ड), कुम८गा८ झरना -गाझ्खेत ढ), सत्क६्६ा झरना -अ.न.पा. घ) आदि स्थान महत्वपर्ू०ा मानिन्५न ।
द्द.घ वन पैदावार
वनस्पती ः डडेल्धुरा जिल्लाको कुल क्षेत्रफलको ठछ.टण् प्रतिशत क्षेत्र वन जंगलले ९ाकिएको ५ । यस जिल्लामा उष्०ा ९त्चयउष्अब० िदेखि ७न्८ा समषितोष्०ा हाबापानी पाईन्५ । यस जिल्लाको भित्री मधेश क्षेत्र अर्न्तर्गत आलिताल, जोगबु८ा, रुपाल र शिर्षगा.बि.स.हरुको बिभिन्न होचा तथा नदी त६यि भागहरुमा उष्०ा किसिमको हाबापानी पाईन्५ । जसले गर्दा यस क्षेत्रमा उष्०ा प्रदेशिय वन जंगल, जस्तै साल, असना, कर्मा, हर्रर्ाा बर्रर्ाा खयर, सिसौ, सिमल, सादन, जामुन आदि रुख प्रजातीहरु पाइन्५न, भने जिल्लाको सदरमुकाम लगायत महाभारत लेक क्षेत्रमा सल्ला ९एष्लगक कउउक।०, लालीगुँरास, बाझ्झ, फलाँ६, खस्रु, काफल, ओखर, देबदार आदि जातका प्रजातीहरु पाईन्५न् । लेकाली क्षेत्रमा ३ाझ्सको बाहुल्यता पाईन्५् । ल३ु वन पैदावारहरुमा भयाउ, सुगन्धवाल, कुरिलो, पाषा०ाबेद, रि७ा, अमला, काउलो, तेजपात, बोझो, कचुर, ६मिुर, बिष जरा, अल्लो, लोक्ता, इचअजष्म कउउक।, लौ७सल्ला, हर्र्रो, बर्र्रो, चुत्रो, निगालो, चिउरी पाइन्५न ।
वन्यजन्तु ः
जिल्लाका बिभिन्न क्षेत्रमा स्तनधारी, चराहरु, सरीसृप र आसपासका नदीहरुमा बिभिन्न जातका मा५ा र भ्यागुता, ग८्यैाला, पुतलि प्रजातीहरु पाईन्५न ।
स्तनधारी वन्यजन्तु ः यस जिल्लामा मुख्य रुपमा पाईने स्याल ९ऋबलष्क बगचभगक०, लोखर्के ९ँगलamदगगिक उभललबलतष्०, बांदर ९ःबअबअब mगििबतब० खरायो ९ीगउगक कउ।०, फयाउरो ९ख्गउिभक दभलनबभिलकष्क०, चितुवा ९एबलतजभचब उबचमगक०, मलसाप्रो ९ःबचतभक ाबिखष्नगष्बि०, दूम्सी, ९ज्थतचष्ह ष्लमष्अब०, न्याउरीमूसा ९ज्भचउभकतभक भमधबचमकष्०, ३ोरल ९ल्यझयचजभमगक नयचब०,ि रतुवा ९ःगलतष्बअगक mगलतवबप०, लंगुर बाँदर ९क्झलयउष्तजभअगक भलतभििगक०, चमेरा ९एतभचयउकगक कउ।० आदि स्तनधारी वन्यजन्तु हुन ।
पंक्षी प्रजातीहरु ः स्थानिय चराहरुमा कालो चील ९ःष्खिगक mष्नबलक०, सेतेा गि४ ९ल्भयउजचयल उभचअलयउतभचगक०, कालो तित्रा ९ँचबलअयष्लिगक ाचबलयमष्लगक०, न्याउली चरा ९ःभनबबिimब खष्चभलक०, थोप्ले ९ुकुर ९क्तचभउतयउभष्बि अजष्लभलकष्क०, कुथर्ुर्के ९ःभनबबिimब बकष्बतष्अब० काग ९ऋयचखगक mबअचयजथलअजयक ०, जुल्फे जूरेली ९एथअलयलयतगक भिगअयनभलथक०, फिस्६ोेेेे ९इचतजयतomगक कगतयचष्गक०, रानी चरी ९एभचष्अचयअयतगक ाamिmभगक०, च्याखुरा, चिचिल्को६े ९एबचगक mबवयच० आदि पाईन्५न ।
मा५ा प्रजाती ः सेती, महाकाली नदी र सोनराया, ८ो६ीगा८, दोगा८, फुल्लीगा८, सकायल, र८ुवा, कर्नासी खोलाहरुमा, जलचर खासगरी मा५ा प्रजातीको लागी उपयुक्त बासस्थानहरु रहेका ५न । यहाझ् करिव ज्ञघ प्रजातीका मा५ा पाईन्५न भन्ने अनुमान गरिएको ५ । मुख्य प्रजातीमा असला ९क्अजष्शयतजयचबह लभउबभिलकष्क ०, कत्ले ९ब्अचयककयअजभष्गिक जभहवनयलयभिउकष्क०, सहर ९त्यच तयच० , फगे६ा ९द्यबचष्ष्भिक कजबचअब०, आदि हुन ।
द्द.द्ध खनिज श्रोत
डडेल्धुरा जिल्लामा खनिज पदार्थको आधिकारिक अध्ययन तथा अनुसन्धान भएको कुनै प्रमा०ाित तथ्याड्ढ नपाईएता पनि स्थानिय स्तरमा प्रकाशित लेख अनुसार ग०ोशपुर गा.वि.स.को मेलाउरे बामनमा तामा खानी र भागेश्वर गा.वि.स.को मोदीमा ६नि र ६éस्६ोनको खानी पाईन्५ । त्यस्तै गरी रुपाल, अजयमेरु, समैजी, बेलापुर, बगरको६, देवलदिव्यपुर र नवदर्ुगा का विभिन्न भागमा स्ले६को खानी भे६एिका ५न् । तथापि यस जिल्लाको कुनै पनि ७ाउझ्बा६ उद्योगको रुपमा खनिज श्रोतको उपयोग हुन सकेको ५ैन ९म्भउबचtmभलत या ःष्लभक द्दण्ज्ञण्० ।
द्द.छ भू-उपयोग
भू-उपयोग
यस जिल्लाको कुल क्षेत्रफलको ठछ.ढढ प्रतिशत अर्थात ज्ञज्ञछज्ञ.टढ बर्ग किलो मि६र भू-भाग जंगलले ९ाकेको ५ । कुल क्षेत्रफलको ज्ञद्द.ठण् प्रतिशत भू-भाग कृषि योग्य भएता पनि अहिले सम्म ज्ञद्द.ण्ढ प्रतिशत -ज्ञडघ.द्दघ बर्ग किलो मि६र) भू-भाग कृषिमा प्रयोग भएको ५ । त्यस्तै ज्ञघद्ध.छद्ध र घघ.ढड बर्ग किलो मि६र भू-भाग क्रमशः बस्ती, नदीनाला र बा६ो र चरन क्षेत्रले ९ाकेको ५ । -श्रोतः तथ्याड्ढ विभाग)
द्द.ट सामाजिक अवस्था
जनजाती ः यो जिल्लामा विविध जनजातीहरुको वसोवास रहेको पाइन्५ । जस्तै ः क्षेत्री, ७कुरी, ब्राह्म०ा, मगर, कामी, सार्की, नेपाली, ६मा६ा, दमाई, तामाङ, गुरुङ, राउ६े, आदी जातीहरु बस्द५न् । यो जिल्लामा धर्मको हिसावले हिन्दुहरुको वाहुल्यता रहेको भएता पनी बौ४, इर्साई तथा मुसल्मानहरुको समेत नगन्यरुपमा वसोवास रहेको पाइन्५ । जिल्लाका अधिकांस मानिसहरु ८ो६ेली भाषा मातृभाषाको रुपमा प्रयोग गर्द५न भने कुनै कुनै जातीहरु आ-आफ्नै भाषाहरु पनी प्रयोग गरेको पाइन्५ । भाषगत विवर०ा तलको तालिकामा दिइएको ५ ।
तालिका द्द.ट मातृभाषा अनुसार जनसंख्या
क्र.सं. भाषा जनसंख्या प्रतिशत
ज्ञ. ८ो६ेली ज्ञ,द्दट,ठडढ ढढ.ण्ण्
द्द. नेपाली घघड ण्.द्दट
घ. भो६ेली द्दडठ ण्.द्दद्द
द्ध. मगर द्दटघ ण्.द्दण्
छ. हिन्दी ढठ ण्.ण्ठ
ट. मैथली ज्ञण्ढ ण्.ण्ड
ठ. अन्य ज्ञडठ ण्.ज्ञद्ध
जम्मा ज्ञ,द्दड,ण्ठण् ज्ञण्ण्.ण्ण्
स्रोत ः जनगणना २०५८
भेषभुषा ः परम्परागत भेषभुषा दौरा, सुरवाल, प६’की, को६, ६ोपी -पुरुषहरु) तथा गúन्य’, चोलीका -महिलाहरु) साथसाथै प्राय पुरुषहरु आधुनिक भेषभूषा जस्तैः पाईन्६, र्स६, जुत्ता, ६ोपी लगाउने गरेको पाईन्५ भने महिलाहरुले सा८ी, ब्लाउज, पे६ीको६, चोला,े सुरवाल, कर्ुता र गरगहनाहरु लगाउझ्द५न् । र्
धर्म एवं सस्कृति ः यस जिल्लामा ढढ प्रतिशत जनसंख्या हिन्दुहरु ५न् । बौ४, इर्साई तथा मुसलमानहरु नगन्य रुपमा बसोबास गर्द५न् ।
हिन्दुहरुको मुख्य चार्८पर्वहरु दशैं, तिहार, साउने सक्रान्ति, मा३े सक्रान्ति, चैते दशैं, बैशाख पू०ािर्मा, भैलो पू०ािर्मा, साउने पू०ािर्मा आदि हुन । यहाझ् दशैं, तिहार भन्दा पनि स्थानीय चार्८पर्वहरुलाई ब९ी धुमधामका साथ मनाउने परम्परा रहेको ५ । यी पर्वहरुमा मूख्यतः हिन्दुहरुको गौरा पर्व र देउ८ा लोकनृत्य सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रलाई नेपाल भरि चिनाउने पर्वका रुपमा प्रसि४ ५न ।
र्
धर्म प्रतिशत
हिन्दु ढड.छट
ब्ौाद्घ ज्ञ.द्दद्ध
म्ुास्लीम ण्.ण्ण्
क्रिष्चियन ण्.ण्ट
अन्य ण्.ज्ञद्ध
जम्मा संख्या ज्ञण्ण्.ण्ण्
स्रोत ः जनगणना २०५८
जातीय परम्परा अनुसारको संस्कार प४तिहरु जस्तैः न्वारन, ब्रतबन्ध, विवाह, काजक्रिया गर्ने चलन यस जिल्लामा पनि रहेको ५ । सुत्केरी आईमाईलाई कम्तीमा पनि ड दिन देखि ज्ञण् दिन सम्म गो७ वा अन्य ७ाउझ्मा राख्ने चलन ५ । उक्त समयमा सुत्केरीलाई ५ुन हुझ्दैन भन्ने मान्यता रहेको ५ । बच्चा जन्मेप५ िज्ञण् दिनमा न्वारन गर्ने चलन ५ ।
ब्राह्म०ा तथा क्षेत्री जातका के६ाहरुको ज्ञण् देखि द्दण् बर्षो उमेर भित्र ब्रतबन्ध गरिन्५ । उक्त समुदायमा ब्रतबन्ध गरेप५ िके६ाहरु विवाह गर्न योग्य मानिन्५न् । यस जिल्लामा विवाह गर्ने चलन परम्परागत ९éबा६ै भएको पाईन्५ । यहाझ् ब्राह्म०ा कन्याको विवाह रजस्वला -महिनावारी) अगा८ िनै गर्नु पर्ने चलन ५ । रजस्वला भएप५ िकन्या अशु४ मानिन्५ । अरुको श्रीमति अर्काले लगेमा जारी तिर्नु पर्ने चलन ५ ।
जातीय परम्परा अनुसार मृत्यु हुझ्दा मृतकको लाशलाई जलाउने र गा८्ने प्रचलन ५ । द्द देखि छ बर्षो बच्चाहरुको मृत्यु भएमा लाश गा८्ने चलन सबै जातजातीमा चलि रहेको ५ । प्रायः गरी ज्ञद्द दिनसम्म काजक्रिया बसी ज्ञघ दिनमा क्रिया सक्ने चलन ५ । बुबा मर्दा ज्ञ बर्षम्म मासु नखाने र आमा मर्दा एक बर्षम्म दुध नखाने प्रचलन रहेको ५ ।
डडेल्धुरा जिल्लावासीहरुमा धामी, झाझ्क्री, पिचास र पिचासनी प्रथाको निकै प्रभाव परेको देखिन्५ । कसैलाई दुःख पीर पर्दा, विरामी हुझ्दा, कृषि तथा पशुपालनमा समस्या आउझ्दा, ख८ेरी पर्दा, धामी झाझ्क्री प्रति पर्ू०ा विश्वास गरी उनीहरु मार्फ यी समस्याहरुको निराकर०ा गर्ने प्रयास गरिन्५ ।
द्द.ठ एंेतिहासिक, धार्मिक एवं पर्य६किय स्थलहरु
यस जिल्लामा रहेका ऐंतिहासिक स्थलहरु अजयमेरु को६ र अमरग९ी किल्ला, धार्मिक स्थलहरु श्री परशुराम मन्दिर, उग्रतारा मन्दिर, भागेश्वर मन्दिर, ३६ाल थान र प्राकृतिक स्थलहरु आलिताल, साइलको झरना, कुयलगा८को झरना र लालि गुझ्रासको जंगल आदिको संरक्ष०ा तथा सर्ंबर्धन गरी पर्य६किय स्थलहरुको रुपमा विकास गर्न सकिने संभावना देखिन्५ । ति स्थान हरुको जानकारी यस प्रकार रहेको ५ ।
द्द.ठ.ज्ञ ऐतिहासिक स्थलहरु
अजयमेरु को६ ः सदरमुकामबा६ द्द ३०६ाको बा६ो पैदल हिं८ेप५ िबस्ती र खेतको बीचमा रहेको एक प्राचीन स्थल ५ । त्यो ७ाउझ्मा केही भग्नावशेष भएको को६ भे६न्ि५ जस्लाई अजयमेरुको६ भनिन्५ । यसलाई र०ाथम्पको६को नामले पनि चिनिन्५ । कत्युरवंशी आर्यहरुले अजयमेरुमा इसापर्ूवको द्वितिय शताब्दीमा खसहरुमध्ये एसियाबा६ उत्तराख०८मा प्रवेश गरेर सुसंग७ीत भएप५ ियिनीहरुले कर्०ााली क्षेत्रको सीजामा राज्य सञ्चालन गर्न लागे । त्यसै समयमा दक्षि०ाबा६ वैदिक आर्यहरुपनि यस भूख०८मा आई बसोबास गर्दा यहाझ् आर्य र खसहरुको सभ्यताको समिश्र०ाबा६ एउ६ा अर्को हिमाली सभ्यताको विकास भएको अनूमान गर्न सकिन्५ । यसरी सीजा समराज्यको प्रतापी राजाहरुले राज्य सञ्चालन र बस्ती बिस्तार गर्दै जाझ्दा विभिन्न ७ाउझ्मा सामन्त स्वशासित राज्य निर्मा०ा हुन पुगे । यसमा दार्चुलाको उकुमा रहेको दरबार र ८८ेल्धुराको अजयमेरुको६ दरबार प्रख्यात थियो ।
बाह्रौं शताब्दीको उत्तर्रार्धसम्म यसरी एकीकृत रहन गएको सीजा राज्य क्षेत्रभित्र कत्युर३ा६ीबा६ पुनः आर्यहरुको आगमन हुन थाल्यो । यिनै कत्युरवंशी आर्यहरुले यहाझ्को अजयमेरुको६मा तेह्रौं शताब्दीको पूवार्धमा आफ्नो प्रभाव जमाई यिनीहरु मध्येकै सहस्त्रपाल र निरयपाल दर्ुइ दाजुभाईले साझ्के ज्ञद्दडद्ध देखि वि.सं. ज्ञद्धद्धज्ञ मा सीजा राज्यसझ्ग ल८ार्झ्इ ल८ी र०ाथम्पको६मा आफ्नो राज्य बिस्तार गरी यसलाई अजयमेरुको६ नामाकर०ा गरी स्वतन्त्र राज्य ३ोष०ाा गरी शासन गर्न थालेको थिए ।
यही बेला देखि आर्य र खसहरु मिश्र०ा सभ्यता बनाई आफुलाई रैकाको उपाधीले विभूषित गरी राज्य सञ्चालन गर्न थाले । तर यिनीहरु प्रति तत्कालिन जनताको मौह नजाकेको र तत्कालिन धर्म प्रा०ा जनताले यिनलाई पर्राई शासक जस्तो सम्झेकाले यिनीहरुले जनताहरुको मन जित्न आफु प५किो उत्तराधिकारीहरुलाई पालबा६ मल्लमा परि०ात गरे ।
राजा नाग मल्ल निकै प्रतापी कुशल शासक भएकोले यिनले ज्ञघण्ट मा आफु राजा हुने बित्तिकै राज्यलाई गर्खामा विभाजन गरी प्रत्येक गर्खामा रजबारहरु नियुक्त गरी जनतालाई रिझाई शासन गर्न थाले । तर त्यति बेला जनतामाथि यहाझ्का धामी झाझ्क्रीहरुबा६ भैरहेको शोष०ा देखि यिनले देव सुधार र धामी सुधार आन्दोलन चलाए । यस नीतिबा६ कयौं धामीहरु द०८ित भएभने कैयौं देव भ०८ारहरु राज्यबा६ अपहर०ा गरिए । तर उग्रताराको भ०८ार अपहर०ा गर्न जाझ्दा राज सेनाहरुले बिचित्र देख्दा आधा बा६ोबा६ फिर्ता हुन पुगे भने भागेश्वर देवताले राजारानी सहित अजयमेरुको६लाई आफ्नो शक्तिले कम्पन गर्राई दिएकोले राजाले उक्त शक्ति देखि नतमष्तक भई सम्पर्ू०ा गर्खाबासी मिली त्रि्रो मन्दिर बनाई पूजा आराधना गर्ने५ौं भन्ने कबुल गरेको किम्बदन्ती यहाझ् सुन्न पाईन्५ । सो अनुसार बनेका भागेश्वरका द्दद्द खम्बा र अग्निकु०८ आज पनि ५दै५ । साके ज्ञघघघ मा यिनको मृत्यु भयो । यिनी प५ िक्रमशः रिपु मल्ल -प्रथम), कल्या०ा मल्ल, सुरातन मल्ल, किर्ती मल्ल, प्रताप मल्ल र रिपु मल्ल -द्वितिय) ले शासन गरे ।
राजा अर्जुन शाहीको -साके ज्ञद्धठण्-ज्ञछज्ञढ) पालामा कत्युवंशी रैका राजाहरु मल्लबा६ शाही उपाधी धार०ा गर्न पुगे । यिनको पालामा मुगल सेना अजयमेरुको६ सम्म पुगिसके प५ ियी सेनालाई धपाउन सेनापति ग०ावीर सिंह बोहराको नेतृत्वमा गएको फौंजले मुगलहरुलाई हराएको थियो । त्यसप५ िराजाले आफुलाई शाही उपाधि र सेनापति र०ावीर सिंह बोहरालाई तलको६को जग्गा उपहार दिएका थिए ।
यिनको मृत्युप५ िभूपति शाही, हरि शाही -प्रथम), राम शाही, रुद्र शाहीले शासन गरे । रुद्रशाही प५ िराजा भएका शाही ब८ा धर्मात्मा थिए । यिनले ब्राहृम०ालाई दान दिए । आफ्नो पुरोहित काशीका उपाध्यायलाई मालमको बिगो जग्गा जेष्७ एकादशीका दिन दान दिएर ब्राहृम०ा जग्गा दानको शुरुवात गरे । यी राजाको पालामा दरबार दर्ुइ गु६मा विभाजन हुन पुग्यो ।
एउ६ा वर्ग भ०८ारी र क७ायत थिए भने अर्को वर्ग भट्ट थिए । भट्ट राजाको नजीक जान थालेको भ०८ारीलाई असहृय भएप५ िउनी व्रि्रोह गर्न तत्पर हुन लागे । तर पहा८ी र प्रताप शाहीको पालामा ३६ाल काझ्८ा गाउझ्का भ०८ारीले व्रि्रोह गरे । यसमा भ०८ारी पक्ष र राजाको ३मासान यु४ भयो । तर यु४मा भ०८ारी पक्ष पारजित हुन पुगेपनि राजा प्रतिको जनआस्था ३६्न गयो । फलतः नरी शाही र शरी शाहीका बिचमा दरबारका भाईभारदार विभाजित हुन पुगे र र३ुनाथ शाहीको मृत्युप५ िजनताहरु यति उदासिन हुन पुगे कि यहाझ् “नरी शाहीबा राजा भए पातै ६प्िना, हरी शाहीबा राजा भए पातै ६प्िना” भन्ने भनाई प्रचलित भए ।
अमरग९ी किल्ला ः ऐतिहासिक रुपले चर्चित एवम् महत्वपर्ू०ा यो किल्ला डडेल्धुरा जिल्लाको सदरमुकामको उच्च ६ाकुरामा रहेको ५ । यो किल्ला समुद्र सतह देखि ज्ञडटण् मी६रको उचाईमा रहेको ५ । यसको निर्मा०ा नेपाल एकीकर०ा गर्ने सिलसिलामा नेपालको इतिहासमा निकै महत्वपर्ू०ा रुपमा रहेको ५ ।
नेपाल एकीकर०ाका बहादुर हस्ती मानिने राष्६्रिय विभूति अमरसिंह थापा पश्चिम क्षेत्रमा विरतापर्ूवक ल८ार्झ्इ गरी सफलता समेत हाझ्सिल गर्ने महान यो४ा हुन । श्री छ र०ा बहादुर शाहको शासनकाल तथा बहादुर शाहको नायबीमा सञ्चालित नेपाल एकीकर०ाको सिलसिलामा बिक्रम सम्बत ज्ञडद्धठ भाद्र घज्ञ गते आइतबारका दिन सेती नदीको नारी दाङमा कप्तान र०ावीर खत्रीको नेतृत्वमा आएको दश कम्पनीका गोरखाली सैनिक जवान र ८ो६ेली सैन्यका बीचमा ३मासान यु४ भयो ।
सो यु४मा गोरखाली फौजका सामुन्ने ८ा६ेली फौज पराजित भईसकेप५ ि८ो६ी राज्य पनि विशाल नेपाल अधिराज्यमा गाभिन पुग्यो र यस भूभागको सुशासनलाई सुदृ९ र बिस्तार गर्नको लागि अमरसिंह थापा यस क्षेत्रका प्रथम प्रशासकको रुपमा नियुक्त भएर आएका थिए ।
यस किल्लाबा६ यु४ कौशलताका साथ अगा८ िब९ेको गोर्खाली फौंजले वि.सं. ज्ञडद्धठ चैत्र ज्ञछ गते कुमाउझ्को राजधानी अल्मो८ा सन् ज्ञडण्द्ध जनवरीमा ग९वाल र सन् ज्ञडण्ठ भाद्रमा काझ्क८ा विजय गरी विशाल नेपालको निर्मा०ा भएको हो । यही विशाल किल्लाकै कार०ा सन् ज्ञडठघ मा माहाकालीसम्म अंग्रेज यु४बा६ नेपाल सुरक्षित हुन पुगेको थियो ।
यो किल्लामा कझ्ुदिएका कलात्मक ९ुéाहरु ५न । यस किल्लाको बाहिरबा६ हर्ेदा लगभग गोलो र भित्रबा६ हर्ेदा तिनकुने आकारको जस्तो देखिन्५ । यस कौशलताले भरिएको यस किल्लामा प्रवेश गर्ने उत्तरपट्टी एकमात्र सुरुé जस्तो ४ार ५ जुन तल बा६ासम्म पुगेको र सि९ींव४ ५ । यसमा भने बन्द गर्ने ९ोका समेत रहेको ५ । बीचमा एउ६ा सानो थुम्को बनाइएको ५ जसमा आरुको रुख ५ रु त्यस थुम्कामा उग्र भैरवको मर्ूर्ति स्थापना गरिएको ५ । त्यसको ७ीक पश्चिमतिर थुम्काको नजीकै अमरसिंह थापाको बस्ने ३र ५ । जुन हाल भत्किसकेको ५ । ग९ीको तीन कुनाका अस्त्र ३रहरु हाल भत्केका ५न् । वरिपरी स-साना एक एक व६ा प्वाल ५न् । तिनै प्वालबा६ बाहिरका शत्रुहरुलाई फायरिङ प्रहार गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो । सालको का७का ९ोका र नस मिलाएको उक्त ऐतिहासिक स्थलको केही मर्मत सुधार भएपनि हाल जिर्०र्ाावस्थामा रहेको ५ । वरिपरी रहेका ७ूला ७ूला रुखहरु ५न् त्यसले झनै किल्लालाई शोभायमान पारेका ५न् । यसरी ऐतिहासिक महत्व बोकेर बसेको अमरग९ी किल्ला पर्य६कीय दृष्६िको०ामा यस क्षेत्रकै विशिष्६ महत्व राख्न सक्ने देखिन्५ । अमर सिंह थापाले यस क्षेत्रको संरक्ष०ा तथा महाकाली पारी पनि विजय अभियानलाई निरन्तरता दिन अमरग९ी किल्लाको निर्मा०ा गर्न लगाएका थिए । यसै किल्लाको नामबा६ अमरग९ी नगरपालिकाको नामाकर०ा गरिएको हो ।
द्द.ठ.द्द धार्मिक स्थलहरु
श्री परशुराम धाम -शिर्ष- ढ) ः नेपाल भारतको सीमावर्ती माहाकाली नदीको किनारमा रंगुन र पन्तुरा नदीको दोभानमा यो धाम -मन्दिर) अवस्थित ५ । त्रेतायुगमा मिथिलाधीस राजा जनककी सुपुत्री सीताको स्वयंम्बर अयोध्यापति महाराज दशरथका जेष्७ सुपुत्र मर्यादा पुरुषोत्तम रामसझ्ग हुझ्दाको रोचक प्रसंग यस मन्दिर सझ्ग जो८एिको ५ । त्यस अवसरमा श्रीरामले शिव धनुष भाझ्चेको ६ंकारबा६ विस्मित हुझ्दै परम शिवो पासक परशुराम ऋषिले धनुष य१मा क्रोधित भई विष्०ाु अवतार श्रीराम र शेषावतार लक्ष्म०ासझ्ग वादविवाद गरी निन्दा गरेका थिए । अन्तमा उक्त दुवै महापुरुषको अतुलनीय शक्तिलाई सम्झी क्षमा माग्दै उत्तरापंथमा तपस्या गर्ने आदेश मागेर परशुराम ऋषि तपस्या कै क्रममा मनोरम माहाकाली नदीको तीरमा आए । होम गरी पुनः अयोध्या फिर्ता हुन आदेश मागेका थिए । सो स्थलमा अद्यापी हविस्यान्नको ९ेर चुन९ुéाको ७ूलो ७ूलो ९स्िका भै पुरातात्विक संस्कृतिको झलक दिएर ज्यौ का त्यौ “प्रत्यक्षं किं प्रमा०ा” सरह विद्यमान ५न् । परशुराम ऋषिको स्नान कु०८ परशुराम ३ा६को नामले चर्चित हरि४ार स्नानागार र परशुराम संध्योपाशन गुफा समेत सो पु०य भूमिमा अवस्थित ५ । शिर्षगा.वि.स. ढ परीगाउझ् माहाकालीका तिरमा आफ्नो वैदिक ५विले युक्त क्षेत्र श्री परशुराम धर्म क्षेत्रले चर्चित ५ ।
श्री ३६ाल थान ः सदरमुकाम देखि ८ो६ी खोलाको बीचमा एक३ट्टको आकारको शिला ५ । यही नै यहाझ्को मूल थान हो । ४ापर युगका योगेश्वर भगवान श्रीकृष्०ाका अनन्य भक्त महाराज युधिष्७िर लगायत पाझ्च पा०८व मध्ये महिला पा०८व श्री भिमसेनका सुपुत्र जो हि८म्िबाकाको कोखबा६ जन्मेका थिए । “सत्यमेव विजयते” पक्षमा आफ्ना कौरव दलबा६ उत्पी८ति बुबाहरुको पक्षमा ३ोर संग्राम गरी कौरवका थुप्रै अक्षैहि०ाी सेना समाप्त गरेका थिए । अन्तमा अर्जुनको ागि राखेको अमोध शक्ति समाप्त पारी वीर महापुरुषका जीवन संरक्ष०ाको परिचायक मानिने ३६ोत्चक कर्०र्ााे हातबा६ अन्तहुझ्दा युधिष्७िर महाराजको वरदानबा६ कलीयुगका शक्तिशाली देव श्री ३६ाल महाराजले चर्चित ५न् । उत्तर प्रदेश भारतको कत्युरीग९बा६ अजयमल्लकी धर्मपत्नी महारानी मौलाले दाइजो मागेर अजयमेरु भन्ने आफ्नो राज्य र्फकदा श्री ३६ाल महाराजलाई र्सपको रुपमा साथमा ल्याई तिनको कृपाले अपुत्री अजय मल्लको नासो राख्न नागमल्ल राजा मौलाको कोखबा६ जन्मे र श्री ३६ालको स्थापना अजयमेरु स्थित समैजीसझ्ग नमिली ३६ालकै आदेशले श्री अस्रि्रामेश्वर शिवजीको प्रमुख ४ारपालको रुपमा हाल श्री ३६ाल ८ो६ी गा.वि.स. अर्न्तर्गत सयक८ौं बर्षअगा८ िदेखि बषर्ा र सन्तानका मालिक भन्ने लोकमान्यता प्राप्त ५ । त्यसै गरी तत्कालिन श्री छ बा६ सो धर्म क्षेत्रको गरीमालाई अक्ष्यु००ा राख्न नित्य पूजा र देव सम्पत्तिको चौकीदारको व्यवस्था गरिएको थियो । हाल यो क्षेत्र नेपाल अधिराज्य लगायत अन्य ५मिेकी मित्रराष्६्रहरुमा समेत निकै चर्चित ५ । यस क्षेत्रको समुचित विकास गर्न हाल श्री ३६ाल क्षेत्र विकास समूह नामक गैर सरकारी संस्थाले आवश्कीय योगदान पुर्याएको ५ ।
श्री उग्रतारा मन्दिर -अ.न.पा. ठ) ःडडेल्धुरा-बैत८ी मो६र मार्गको नजीकै सदरमुकामबा६ छ कि.मी. ६ा९ा उच्च समथर फाझ्६मा यो मन्दिर रहेको ५ । नेपाल ६कि६मालामा समेत स्थान पाएको यस मन्दिरको आफ्नै प्रकारको महत्व रहेको ५ । मधु र कै६भ नामक असुरको वध गर्न जुन आद्याशक्ति भगवतीले उग्रतेजोमय रुपधार०ा गरेकी थिईन् त्यही रुपको नाम हो उग्रतारा भगवतीको १ श्री उग्रतारा भगवतीको उत्पत्तिको विषयमा कैयौं किम्बदन्तीहरु ५न् । तापनि खासगरी शक्तिमाताको हालको पू०य भूमिमा ल६ाउलीका साझ्की जातीले हलो जोत्ने बखतमा हलोको ६ूप्पोले ३ोची भल भल्ती खुन बहन गएको थियो । तत्पश्चात् आफुलाई खान ल्याएको खिच८ीले खुन रोक्न बेस्सरी लेस्दा रोकिएको र सो साझ्कीलाई राती जगतमाताले साक्षात दर्शन दिएकी थिईन । साथै निजलाई पुजारी बनाई भोज खाने गरेको तथ्य वास्तविक हुन सक्ने आधारभूत प्रमा०ा मध्ये हलो जोतेका धर्सर्ाा ल६ाउल्या साझ्की पुजारीबा६ प्रमा०ाित हुन्५ ।
कार्तिक शुक्ल पू०ािर्मा, आश्विन शुक्ल अष्६मी र चैते दशैंमा ७ूलो मेला लाग्द५् । पुरानो सानो मन्दिरको अलावा हाल उस्तै कलात्मक अर्को नयाझ् मन्दिर बनिरहेको ५ । यो स्थान धार्मिक दृष्६िको०ाले अत्यन्तै महत्वपर्ू०ा हुनुका साथै कलात्मक मन्दिर र मिलेको भू बनो६ले गर्दा आकर्षाको केन्द्र बन्न पुगेको ५ ।
श्री भागेश्वर मन्दिर ः शिर्ष रुपाल र बगरको६ गा.वि.स.को मध्य भू-भाग महाभारत पर्वत श्रृङ्खलाको बीचमा अवस्थित श्री भागेश्वर भगवानको पू०यभूमिमा अलौकिक महिमा ५ । यी शिव शक्तिलाई जिल्लाबासी भाग्यदाता भगवानको रुपमा पूजा गर्द५न् । गोपाल वंशीय राजाहरुको पालामा यी महादेवको स्फु६लिéको पत्ता लागेको किम्बदन्ती ५ भनिन्५ । त्यो धुरा र्-पर्वतीय क्षेत्र) मा गाई चराउझ्दा एउ६ा गाईले त्यो लिéमा आफ्नो दुध अर्प०ा गर्थिन रे १ ग्वालाहरुले गाई दुहुझ्दा कल्चौ८ामा दुध नदेख्दा आर्श्चर्य मानी चेवा बसे५न् । गाईले पहिले जस्तै त्यो गाथमा दुध अर्प०ा गरेको देख्दा ग्वालालाई रिस उ७ी हातमा भएको कोदला आझ्सीले गाथमा हिर्काउझ्दा गाथबा६ रगतका पिच्कारी उ७ेर रगतको भल बग्यो ।
रुपालीगा९मा कमलाकर भट्ट र गु०ााकर जोशी नामक ब्राहृम०ा नित्य स्नानको क्रममा सर्ूयाधी दिझ्दा अझ्जुलीमा रगत मिसिएको जल पाएर चकित हुझ्दै रगतको धारा बगेको ७ाउझ् पहिल्याउझ्दै भागेश्वर लिéमा पुगे । त्यहाझ् पुगेर रगत बगेको देख्दा भगवान शिवको उपाशना सहित बैकु०७ चतर्ुदशीका दिन ती ब्राहृम०ा बन्धुले भागेश्वरको प्राथना गरे अनेक बाचा ब४ अनुनय विनय गरेर पश्चात रगत बग्न बन्द भयो । तत्पश्चात रुपाल निवासी भट्ट र जोशीले श्री भागेश्वरको पूजा विधि गर्न थाले । यहाझ् विशेष गरी ऋषि तर्प०ाी र कार्तिक शुक्ल चतर्ुदशीका दिन विधिवत् पूजा हुन्५ र यात्रुहरु भाग्यवान बन्न श्री भागेश्वरको उपाशना गर्द५न् ।
८ाकेश्वरी मन्दिर -देवलदिव्यपुर घ) ः देवलदिव्यपुर गा.वि.स.मा पुरानो एक मन्दिर ५ जसलाई ८ाकेश्वरी भन्दिर भनी प्रसि४ शक्ति पि७को रुपमा पूजा गरिन्५ । त्यस मन्दिरमा नागी मल्लले च९ाएको प्राचीन बहुमूल्य मर्ूर्ति द्दण्द्धद्द सालमा चोरी भएको थियो । यसका वरपर अझै शिखर शैलीका प्राचीन मन्दिरहरु रहेका ५न् जसले यसको महत्व अझै ब९ाएको ५ ।
समैजी मन्दिर -समैजी ट) ः सदरमुकामबा६ छ कोष उत्तरमा अवस्थित यस मन्दिरमा धामी, पुजारी र गाई बाहेक अरु जान नसक्ने जनविश्वास रहेको ५ । यस स्थानमा भाद्र शुक्ल दशमी र कार्तिक शुक्ल दशमीका दिन मेला लाग्द५ ।
अस्रि्राम मन्दिर ः शिवरुप मानिने यी देवताका मन्दिरहरु जिल्ला भरिनै ५रिएर रहेका ५न् । अमरग९ी नगरपालिका ८ो६ी ३६ालमा यसको मुख्य मन्दिर ५ । यसको नजीकै राजा नागी मल्लका पालाका शिलालेख र पत्र स्तम्भहरु ५रिएका ५न् । यस मन्दिरमा बली दिने चलन ५ैन ।
गन्याप धुरा ः सदरमुकामबा६ करीब छ कोष ६ा९ा पर्ूवमा ग०ोशपुर गा.वि.स.मा यो धार्मिक स्थल ५ । ग०ोशको रुपमा मानिने गन्यापको शिलाताम्र पात्रले ५ोपिएको ५ । यहाझ् र्सपले सधै रक्षा गर्ने र ९ुéा झिकेमा र्सपले झिक्न नदिने किम्बदन्ती ५ । यसको नजीकै सानो ३ाझ्से चौरमा बषर्ातको समयमा भक्तजनहरु शु४ मनले बसेमा पानीले नभिज्ने र हिलो नलाग्ने लोक मान्यता रहेको ५ ।
सहश्रलिé ः सदरमुकाम देखि घ कि.मी. पर्ूव दुरीमा स्याउले बजारबा६ करीब ज्ञ कि.मी. उकालोमा सहश्रलिé मन्दिर अवस्थित ५ । यो समुद्र सतह देखि द्दज्ञघद्ध मी६रु उचाईको ६ाकुरोमा अवस्थित ५ । सहश्रलिé देवलाई अति शक्तिशाली र पवित्र देवताका रुपमा मानिने गरिन्५ । प्रमा०ा नभएपनि करीब ज्ञद्द/ज्ञघ सय बर्षअ३ िदेखि यस स्थानमा पूजा हुझ्दै आएको भन्ने किम्बदन्ती ५ । यहाझ्को अनौ७ो चलन लुइ६को का७बा६ मात्र कोरे६ बनाउनु पर्ने र ८ो६ी बन्८ोरी सैनका राउत जाती र सुतार गाउझ्का कार्कीहरुले सुनको ५निो कु६ो लगाएर मात्र बनाउनु पर्ने र ५ाना खुला हुने परम्परा रहेको ५ । यहाझ् कुनै शिकारीहरुले जंगलमा बन्दुक प८्काउन नसक्ने भनाई रहेको ५ । यहाझ्बा६ रम०ाीय दृश्यावलोकन र ६ाकुरामा ५रिएर रहेका स-साना मर्ूर्ति र थानहरु मुख्य आकर्षा रुपमा रहेका ५न् ।
यस जिल्लामा रहेका अन्य धार्मिक स्थलहरुमा फू६शिला र देवलहरु विभिन्न गा.वि.स. हरुमा
५रिएर रहेका ५न भने नवदर्ुगा -नवदर्ुगा ज्ञ) र मष्६ा भगवती -को६ेली ठ) पनि उत्तिकै महत्वपर्ू०ा मानिन्५न ।
द्द.ड जिल्लाको दर्ी३कालीन लक्ष्य तथा उ२ेश्य -द्दण्टठरद्दण्टड)र्
पर्य६न बिकास
प्राकृतिक सौर्न्दर्य र आकर्ष पहा८ी भúबनो६, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदा आदिले गर्दा पर्य६न विकासका लागि यो जिल्लामा प्रशस्त सम्भावनाहरु रहेका ५न् । पर्यावर०ाीय पर्य६न, साहसिक पर्य६न, पैदल यात्रा, जल यात्रा आदि यहांका पर्य६नका प्रमूख सम्भावनाहरु हून् ।
बनजन्य उद्योगको विकास
यो जिल्लाको अधिकांश भú-भाग बनजंगलले ९ाकेको ५ । यहांका जéलमा का७ दाउरा बाहेक बनजन्य उत्पादनहरु प्रशस्त मात्रामा पाईन्५ । यी बनजन्य पदार्थहरुमा झयाउ, सूगन्धवाल, बोजो, तेजपात, खो६ो, रि६्७ा, ६मिूर, पोष०ा बेद आदि लगायत प्रशस्त ज८ीबू६ीहरु पाइन्५ । यसरी उत्पादित ज८ीबू६ी बिना प्रशोधन निकासी हूने गरेको ५ । यसलाई स्थानीय स्तरमै प्रशोधन गरी रोजगारी र आयमा उल्लेखनीय बृ४ िगर्न सक्ने देखिन्५ ।
नगदेबाली, फलफúल र तरकारी उत्पादन
यो जिल्लामा फलफúल खासगरी अमिलो जातको फलफúलको लागि उपयूक्त हावापानी रहेको५ । अमरग९ी नगरपालिकाको केही क्षेत्र र बगरको६ गाउं विकास समिति यसका लागि प्रख्यात ५न । स्थानीय स्तरमा फलफúललाई प्रशोधन गर्न सकेमा आर्थिक विकासमा ७ुलो ६ेवा प’ग्न जाने देखिन्५ । साथै यो जिल्लामा वेमौसमी ताजा तरकारी, तरकारीको बीऊ र अन्य नगदेबाली उत्पादनको लागि प्रशस्त सम्भावना रहेको ५ । वनजéल र हरियाली क्षेत्र प्रशस्त भएकोले मह’री पालन, भैंसीपालन आदिबा६ दúधजन्य उत्पादन बृ४किो समेत प्रशस्त सम्भावना रहेको ५ ।
जिल्ला विकासका प्राथमिकताहरु
डडेल्धुरा जिल्लाको आवश्यकता र चूनौतीहरु, उपलब्ध विकासका सम्भावना र अवसरहरु एबं तूलनात्मक लाभका आधारमा जिल्ला बिकासका प्राथमिकताहरु देहायबमोजिम ५न् ।
· मानवीय विकास,
· पशूपालन, फलफúल तथा नगदेबालीमा बृ४ ि।
· वनको संरक्ष०ा तथा वन पैदावारको उत्पादनमा बृ४ ि।
· भौतिक पर्’वाधारहरुको स्तर उन्नती
· जनसांखिक व्यवस्थापन
दर्ी३कालीन सोच -ख्ष्कष्यल)
¬आर्थिक, सामाजिक तथा प्राकृतिक रुपमा सम्वृ४ समतामúलक ८८ेल्धूरा ।